Есім хан ордасы және көне жәдігерліктер: Төлеби ауданының туристік әлеуетін арттырар мүмкіндік

Бүгінгі Түркістан облысының Қазығұрт тауы мен Ақсу-Жабағылы қорығының аралығында тарихы терең Төлеби ауданы орналасқан. Жұрт бұл өлкені «адамзаттың топан судан кейін өсіп-өнген бесігі» ретінде киелі жер санайды. Табиғатының сұлулығы, өсімдігі мен жан-жануарлар дүниесінің әр алуандығы баршаға мәлім.

Төлеби ауданына қарасты тау бөктеріндегі Сайрамсу, Мыңше­йіт, Қарасора (қазіргі аты Кеңеса­рық), Қасқасу, Керегетас, Дихан­көл, Нысанбек, Біркөлік,Төңке­­ріс, Қаратөбе, Майбұлақ елді ме­кен­дерінің маңайында көне қа­ла­шық, қорған, тарихи-ескерт­кіш, қарауылтөбе орындары аз емес. Ал Сілбілі өзенінің бойын­дағы жартастардан ежелгі суреттер мен сына жазулар табылды. Бұл туралы белгілі өлкетанушы Өмірбек Шыныбекұлының 2017 жылы шыққан «Қара шаңырақ‒Қарасора, құтты мекен ‒ Сайрам­су» атты кітабынан оқуға болады. Онда Есім ханның ордасы мен осы аймақтағы тарихи оқиғаларға қатысты құнды деректер кездеседі.

Ауданның мәдениет бөлімін ұзақ жыл басқарған Әсет Кем­баев тарихи ескерткіштердің гео­графиялық орны мен аңыз-әп­саналарын құнттап жүруші еді. Бірақ ол дер кезінде қағазға хатталмағаны өкінішті-ақ.

Біз бала кезімізде Қарасора іргесіндегі Есім ханның ордасы аумағында ойнап жүріп, талай қыш құмыра мен құбырлар, қылыш пен қанжар, жебе мен садақ оқтар сынықтарын тауып алушы едік.

Кеңес заманы келмеске ке­тіп, ұжымшар жерлері жекеге бе­рілді. Сол жерлерді игеру ке­­зін­де қаншама көне заттар та­был­­ды. Солардың ішінде 1985 жы­лы Сәттіқұл Қамбаров пен Нұр­­­лыхан Рахметуллаев Қарасора егін­­жайынан тапқан құмыра архео­лог А.Н.Подушкиннің пікірін­ше, ке­мінде 2000 жыл бұрын жасалыпты. Құмыра табылған жертөле діни ғиба­датханаға ұқсайды.

Кейінгі жылдары Көксәйек ауылының тұрғындары Әлмұха­мед Жанаев пен Мұратбек Өте­баев Мыңшейіт, Қорғантас, Орда хан деп аталатын қорымдар ма­ңайындағы өздеріне тиесілі жер­лер­ден 350-ге жуық күмістен, қола­дан, мыстан, ақ және сары түсті металдардан, темірден соққан монета, білезік, жүзік, мыс ыдыс­тар мен жебе ұштарын тауып алып, 2024 жылдың маусымын­да бізге көрсеткен еді. Ол заттарды Шымкент қаласында орналас­қан Түркістан облыстық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми зерттеу бөліміне өткіздік. Мұндағы бөлім меңгерушісі Андрей Донец пен аға ғылыми қызметкер Айсұлу Ержігітова жәдігерліктерді тоттан тазартып, атрибуциясын анықтап берді. Ал тарих ғылымдарының кандидаты П.Н.Петров күміс және мыс монеталардың қай дәуірде, қандай мемлекетте жасалғанын анықтауға көмектесті.

Ғалымдардың пікірінше, же­бе ұштарының тоғызы – сақ дәуі­рінде (б.з.д. VIII–VI ғ.ғ.), екеуі – V–VIII ғасырда, ал қалған жетеуі – IX–XIII ғасырларда жасалыпты. Күміс монеталар (дирхемдер) Қараханид (XI ғ.) пен Әмір Те­мір мемлекетте­рінде (XIV ғ.),­ Қазақ хандығы мен Бұхарада хан­дық құрған Жанид­тер әулеті мем­лекеттерінің (XVII–XVIII ғ.) ақ­ша­лары. Ал мыс монеталар – Түргеш қағанатында (VIII ғ.), саманидтер мен қараха­нид­тер­дің (X–XI ғ.), XIII–XV ғасыр­лар­да Хорезмде, Отырарда және Тараз­да билік еткен Шыңғыз хан­ның ұл­дары Жошы мен Шаға­тай ұр­пақтарының, тимуридтердің (XV ғ.), шайбанилердің (XVI ғ.), Қоқан хандығы (XIX ғ. ) мен Қы­тай мемлекетінде (XVIII–XIX ғ.) соғылған ақшалар. Білезіктер мен жүзіктер XI–XX ғасырларда жа­салған. Дөңгелек пішінді ыдыс IX–XII ғасырларда қоладан да­йындалған. Шеңбердің шеті тіс­ті белбеумен безендірілген, ыдыс­­тың ортасында әйел басты қа­нат­ты ­арыстан бей­неленген, оның айналасында өсімдіктерден тұра­тын шеңбер ‒ өрнек орналасқан. Мұндай зат­тар IX–XV ғасырлар­да түрік-селжүк­ мемлекетінде, Тәжікстанда, Әзербайжан мен Иранда жасалған. Оларда бейнеленген арыстандар – жоғарғы биліктің, патшалар әу­летінің, әділдік пен нұрдың рәмізі.

Сонымен, Төлебиден табыл­ған көне заттардың жасалған уақыты біздің заманымызға дейінгі VIII ғасырдан XX ғасырға дейінгі 3 мың жылды қамтиды екен. Әрине, бұ­дан соң оқырман ойына «ол көне зат­тар Төлеби ауданына қалай келген?» деген заңды сұрақ келуі мүмкін.

Осы сәтте көкірегі ояу әрбір қазақтың есіне «Қазығұрттың басында кеме қалған, кереметі болмаса неге қалған?» аңызы түсетіні сөзсіз.

Ортағасырлық араб, парсы, түрік тілдеріндегі жазба тарихи деректерде Нұхтың (а.с.) ұлы Яфес топан судан кейін Уртақ (қазіргі Та­лас Алатауы) пен Куртақтың (қазір­гі Қаратау) баурайына келіп, сон­дағы Талас пен Сайрамның аралы­ғында көшпе­лі өмір сүрген. Аталған ­өңір­де өсіп-өнген өзі­нің ұрпақтарын солтүстікке, солтүстік-шығысқа, солтүстік-батысқа аттандырған. Яфес­тің Түрк деген ұлынан тара­ған ұр­пақтардың барлығын «түркі­­лер» деп, ал олардың жалпы өмір сүрген аумақтарын «Түркістан» деп атаған (Түркістан – екі сөзден тұрады: «Түрк» және «стан» деген көне түрк сөздерінен құралған. Түрк – «ақылды, дана, данышпан» деген мағана береді; «стан», «ел» және «мемлекет» деген мағынада айтылады. Сонда «Түркістан» Түрк мемлекеті дегенді білдіреді). Түр­кілер адамзат баласының ең көне халқы қатарында деуге негіз бар.

Жалайыр Ақтан сопының 1730 жылғы «Біздің тарихымыз» ат­ты еңбегінде Түркті жеке тұлға ретін­де атап, денесі Сайрамға қойыл­ған делінеді. Сайрам деген атау «тақ мұрагері» дегенді білдіреді. Ескі еңбектерде «Сайрам – Түрк­тің Тұр деген ең кенже ұлының лақап аты. Ол ат оған Түрк қайтыс бол­ған соң, оның тағына отырғаннан ­соң берілген…». Қазіргі Төлеби ­ауда­нындағы тауда Сайрам атты ең биік шың бар. Сайрамсу сол шыңнан бастау алады. Осы өзен қиып өте­тін қазіргі Төлеби ауданы мен ба­йырғы Сайрам қаласы іргелес.

Рашид ад-диннің 1316 жылғы «Жамиғ ат-Тауарих» атты парсы тіліндегі еңбегінің 47-бетінде көне Сайрам туралы мынандай дерек келтірілген: «…Кәрі Сайрам – өте көне әрі аса кең де үлкен қала. Қаланы көргендер оның басынан аяғына дейін бір күндік жол және онда қырық қақпаның бар екенін жеткізеді. Қазіргі кезде онда мұсылман түркілері өмір сүреді. Сондай-ақ ол Қайдуға (Шыңғыз ханның шөбересі,Үгетайдың не­мересі – Е.И.) тиесілі және Қун­чи ұлысына жатады. Қайдудың ұрпақ­тары мекендейтін жерлер сол араға жақын орналасқан».

Ғұлама Бекасыл Биболат­ұлы­ның (1822–1915) «Зикзал» атты ең­бегінің 271–275-беттерінде Сайрам туралы (бір кездері ол Испинжаб аталған) төмендегідей өте құнды дерек жазылған: «Күншығыста бір мекен бар, ол мекен бейіштің шы­рағы екен. Ол мекен ‒ Шы­ғыстың жауhары. Ол – Ыдырыс (Алланың оған сәлемі болсын!) пай­ғамбар келіп зиярат етіп кеткен жер. Оған қоса Испинжаб – он екі мың асыл кісі шаhид бол­­ған жер… Жеті қабат аспанды Ис­пин­­жабтың нұры нұрландырып тұ­­рады… Қайсы кісі ол мекенге ба­рып, ықыласпен ол жерде екі ра­кағат намаз оқыса, жетпіс мың ракағат намаз оқығандай сауап алады… Әрбір мүмін пенде ол жерге барып шын көңілінен кеші­рім сұрайтын болса, Алла Тағала ­оның істеген күнәларын Әзірет Ыды­рыс (Алланың оған сәлемі бол­сын!) пайғамбардың құрметіне кеші­ріп, оны таза етеді».

Сайрам өзенінің оң жағала­уындағы Қарасораның іргесінде Есім хан ордасының жұрты бар. Барлық қазақ хандарының атасы саналатын Жошы ұрпақтары ішінде Есім ханның алатын орны ерекше, өйткені ол – хандықтың аумақтық тұтастығын кеңейтіп, Түркістанды түгел билеген, ор­та­лық билікті күшейтіп, 47 жыл бойы (1598–1645) қазақ пен қыр­ғыз­ды бөлмей, бір шаңырақ, бір тудың саясында ұстаған, қазір­гі Қазақстан территориясының негізін қалыптастырған, Орта Азияның геосаясатына үл­кен өзгеріс енгізген ірі тұлға. Сон­дықтан ел арасында «Хан төресі – Есім хан, би төресі – Төле би» деген аталы сөз айтылады.

«Есім ханның ескі жолы» деген заңдар жиынтығы елдің әлеуе­тін арттырып, ұлысты ұйыстырып, өрісін кеңітіп, шекара-шебін шегендеп, ұрпақ жадында мәңгі сақталып қалған.

Әйгілі хан туралы қазақ пен қырғызда жыр-дастан, аңыз-әң­гіме көп. 7 мың жолдан тұратын Қазанғап Байболұлының «Еңсегей бойлы ер Есім» эпосы мен қырғыз Тоғалақ Молданың «Энчегер бойлуу эр Эшим» атты эпосы әдебиет тарихына енген.

Өңірдің бұрынғы көнекөз қа­риялары «Есім ханның орда­сы­ның жанындағы молада Кенесары ханның бассыз денесі жерленген» дейтін. Өкінішке қарай, осы күнге дейін Есім ханның ордасы­на археологиялық қазба жұмысы жүргізілмеген, сол себепті Кене­сары хан сүйегі туралы дерек тексерілген емес.

Есім ханның денесі Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі маңына жерленгені белгілі. Бұдан басқа Жошының кіндігінен тараған қазақ хандарының бірде-бірі Әзірет Сұлтанға қойылмағаны ойландырады.

Жергілікті халық жадында Төле­би ауданындағы Мыңшейіт­ке қатысты мына дерек айтылады: «Ежелгі заманда жерімізді жау­лауға келген арабтың Күтейб деген қолбасшысы Есім хан ор­дасының орнында болған қа­мал­ды көп уақыт бойы ала алмай, әске­рін Сайрамсудың оң жағалауын­дағы Жергентал өзен­інің бойына ­аялдатыпты. Оны күнде көріп-бі­ліп отырған қамалдың басшысы ­бойжеткен қызын шақырып ­алып: «Қызым, мен сені арабтың қол­басшысына бергелі отырмын. Сен онда барған соң, арабтардың осал жерін біліп, маған хабар бер», деп өтініш айтыпты. Ол қыз біраз уақыттан соң әкесіне: «Арабтар намаз кезінде барлық қару-жарағын шешіп тастайды екен», деген хабар жіберіпті. Осыдан соң, қамалдың басшысы сәтін тауып, намаз оқып отырған араб әскерін қоршап алып, бәрінің басын шауып тас­тайды. Кейіннен олардың денесі жерленген қорымды жергілікті халық Мыңшейіт деп атап кетіпті». Бізге жеткен аңызда «Сол әскердің ішінен біреуі ғана аман қалып, еліне барып, әскер жинап, жиырма жылдан кейін осында қайтадан келіп, халқымызға ислам дінін таратыпты» делінеді.

Қалай дегенде осы деректер мен табылған жәдігерліктер қазіргі Төлеби ауданының аумағы көне түркі заманының бір шаңырағы, ата қонысы, алтын бесігі, құтты мекені, тоғыз жолдың торабы болғанын аңғартады.

Кейінгі жылдары осы аудан­дағы тау қойнаулары мен өзен жағалауларында демалыс орындары соғылып, шетелдік және отандық туризмнің көркіне айналды. Әрине, осы саланы дамыта түсу – елдің де, өңірдің де міндеті.

Біздіңше, Төлеби ауданының туристік әлеуетін көтеру үшін Есім ханның ордасы мен оның ма­ңайындағы киелі жерлерге тиіс­ті археологиялық зерттеулер жүргізіп, оны ашық аспан ас­тындағы музей ету қажет. Осы орайда Қазақстанның құрметті сәу­летшісі Асқар Әзімбаев да­йында­ған «Есім хан сәулеттік-монументал­ды ескерткіші» жобасы заманауи бастама деп санаймыз. Енді оның жүзеге асуы баршамыздың бере­ке-бірлігімізге байланысты.

Сонымен бірге Кеңесарық ауылында Түркістан облыстық өлке­тану музейінің филиалын ашқан абзал. Оған керекті ғимарат пен экспонат дайын. Мұнда көне жәдігерлермен қатар кейінгі заманда Қарасораның бір өзінен шыққан Бүкілодақтық суретшілер одағының 18 мүшесінің туындысын қою өткен мен бүгінді жалғастырған жақсы дәстүр болары анық.

Төлеби ауданының халқы осы жоба мен ұсыныс ел үкіметі бас­шылығы мен Түркістан облысы­ның әкімі Нұралхан Көшеров тарапынан қолдау табады деп үміттеніп отыр.

Ержан Исақұлов,

саяси ғылымдар докторы, Түркістан облысының құрметті азаматы